Այն բանից հետո, երբ Վրաստանի իշխանությունները դեմոնստրացիա ցույց տալով հեռացան՝ չպատասխանելով դատարանի և արդարադատության բարձրագույն խորհրդի հիմնարար բարեփոխման կոչերին, Վենեցիայի հանձնաժողովն առաջին անգամ հստակ մատնանշեց վեթինգի մեխանիզմի կիրառման գաղափարը Վրաստանում։ Ավելի ուշ այս հարցը օրակարգ մտցրեց նաեւ Եվրահանձնաժողովը։ Անցյալ տարի, Վրաստանին ԵՄ-ի թեկնածու երկրի կարգավիճակ շնորհելու հետ մեկտեղ, Եվրամիության 9 առաջնահերթությունները ներառում էին Արդարադատության բարձրագույն խորհրդի անդամների, Գերագույն դատարանի դատավորների և դատարանների նախագահների բարեվարքությունը ստուգելու հատուկ մեխանիզմի ներդրումը։ Վեթինգի հետ կապված բազմաթիվ հարցեր են կուտակվել, որոնց մենք կփորձենք պատասխանել այս տեքստում:
- Ի՞նչ է վեթինգը:
Վետինգը ոչ ստանդարտ, բացառիկ ընթացակարգ է։ Այն գնահատում է պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձի, ծառայողի մասնագիտական էթիկայի, կոմպետենտության, բարեխղճության, բարեվարքության համապատասխանությունը նրա զբաղեցրած պաշտոնին։ Նաեւ՝ անձի եկամուտների եւ ունեցվածքի հարաբերակցությունը, որոշ դեպքերում նրա կապերը կազմակերպված հանցավոր խմբերի հետ։
- Ովքե՞ր են ենթակա արդարադատության վետինգի։
Ստուգման ենթակա է թեկնածուն կամ գործող դատավորը, դատախազը, կոլեգիալ մարմնի (օրինակ՝ խորհրդի) անդամը։ Չափանիշները և գնահատման չափանիշները տարբերվում են՝ կախված նրանից, թե ով է փորձարկվում: Վետինգի մի քանի ձև կա՝ ներառյալ նախնական ստուգումը, որի ընթացքում ստուգվում է ինքնակառավարման մարմնում ընտրվող թեկնածուն, և լայնամասշտաբ վեթինգ, որի ընթացքում ստուգվում է արդեն պաշտոնում նշանակված դատավորը կամ դատախազը: Եվրամիությունն ակնկալում է, որ Վրաստանը կանցկացնի երկու տեսակի վետինգ:
- Ո՞րն է վեթինգի նպատակը:
Վեթինգի նպատակն է վերականգնել հասարակության վստահությունը և արդարադատության նկատմամբ հանրային լեգիտիմությունը։ Դրա կիրառման անհրաժեշտությունն առաջանում է, երբ առկա է հաշվետվողականության խորը ճգնաժամ և արդարադատության նկատմամբ հանրային վստահության տատանում՝ համակարգում արմատացած կոռուպցիայի և/կամ համակարգային անբարեվարքության պատճառով: Ենթադրվում է, որ այդ մարտահրավերները, իրենց մասշտաբների պատճառով, չեն կարող հաղթահարել արդեն գործող ստանդարտ մեխանիզմներով (օրինակ՝ պարբերական ստուգում, որակավորման բարձրացում, կարգապահական հետապնդում):
- Ո՞վ է իրականացնում վեթինգը։
Վեթինգի համար ստեղծվում են հատուկ, ժամանակավոր մարմիններ։ Փորձը ցույց է տալիս, որ հաճախ միջազգային փորձագետները տեղացիների հետ միասին մասնակցեն ստուգմանը։ Օտարերկրյա փորձագետների մասնակցության նպատակն է ցույց տալ գործընթացի անաչառությունը։ Նրանց ներգրավման ձևերը բազմազան են։ Օտարերկրացիները կարող են մասնակցել որպես գործընթացի դիտորդներ, ուղղակիորեն որպես գնահատող հանձնաժողովի անդամներ կամ որպես ամբողջ գործընթացի կազմակերպման խորհրդատու:
- Որո՞նք են վեթինգի հետևանքները:
Վեթինգի արդյունքը կախված է վեթինգի անցկացման ձևից։ Վեթինգի արդյունքներից մեկը կարող է լինել այն դատավորի/դատախազի ազատումը, որը չի կարող անցնել վեթինգը։ Նաև կոլեգիալ մարմնում (օրինակ՝ Արդարադատության խորհուրդ) ընտրվելու համար առաջադրված դատավորի/դատախազի բացասական գնահատականը, որից հետո նա այլևս չի կարող զբաղեցնել խորհրդի անդամի պաշտոնը։ Սակայն նման անձը կարող է մնալ դատախազի/դատավորի պաշտոնում։ Դրա պատճառը գնահատման տարբեր չափորոշիչներն են (տե՛ս հարցը N2):
- Ժամանակավոր է, թե մշտական:
Վեթինգը պետք է արձագանքի համակարգային արդարադատության մարտահրավերներին մեկանգամյա և քիչ թե շատ անհապաղ ձևով: Պետք է նշել, որ վեթինգը բարեփոխում չէ։ Դա հիմնական բարեփոխման օժանդակ, ժամանակավոր մեխանիզմ է, որը պետք է ապահովի այս բարեփոխման արդյունքների կայունությունն ու հաստատանակությունը։
- Ինչ՞ է պետք նախորոք հաշվի առնել։
Վեթինգը բարդ, ծախսատար և կոմպլեքսային գործընթաց է: Դրա մասին որոշումը պետք է հիմնավորվի ծայրահեղ անհրաժեշտության փաստարկով և այն հիմնավորմամբ, որ համակարգային խնդիրների դեմ պայքարի բոլոր հնարավոր ուղիները սպառված կամ անիմաստ են։ Վետինգին պետք է նախորդի լայն հանրային քննարկում, ներառական գործընթաց և ընդունվի կոնսենսուսային որոշում:
- Ի՞նչ սկզբունքների վրա է այն հիմնված:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի սահմանման համաձայն՝ ստուգման գործընթացը և արդյունքները լեգիտիմ են, երբ այն հիմնված է հրապարակայնության, անաչառության, արդարության սկզբունքների վրա, համապատասխանում է արդար դատաքննության իրավունքին և հնարավորություն է տալիս բողոքարկել արդյունքները։
- Ինչպիսի՞ն է միջազգային փորձը։
Վեթինգի փորձը կիրառվել է մի քանի երկրներում, այդ թվում՝ Ալբանիայում, Կոսովոյում, Մոլդովայում, Ուկրաինայում։ Յուրաքանչյուրի փորձը տարբեր է և անհատական: Այնուամենայնիվ, կուտակված փորձը բացահայտում է գործընթացի բարդությունը և բարձր լեգիտիմության, հանրային աջակցության և քաղաքական կոնսենսուսի անհրաժեշտությունը։
- Արդյո՞ք վեթինգը հակասում է ինքնիշխանությանը:
Վեթինգի որոշումը կայացվում է հասարակական և քաղաքական լայն աջակցությամբ։ Բարձր լեգիտիմություն դրսևորելու համար համաձայնագիրը կարող է արտացոլվել սահմանադրության մեջ։ Օտարերկրացիների հնարավոր մասնակցությունը գործընթացին (որը վեթինգի միակ ձևը չէ) ինքնիշխանության խնդիր չի ստեղծում։ Վեթինգի մարմինները ստեղծվում և համալրվում են ազգային իշխանությունների կողմից (օրինակ՝ խորհրդարան): Սա որոշում է այդ մարմինների լեգիտիմությունը և գործընթացի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը։