Եվրամիությունում Վրաստանի հետագա ինտեգրման նախապայմանը արդարադատության ամրապնդումն է և, այդ նպատակով, դատարանում վեթինգի անցկացումը։ Հոդվածում մենք կքննարկենք որոշ մարտահրավերներ, որոնք վկայում են դատարանում վեթինգի անհրաժեշտության մասին:
Ինչու՞ պետք է ինձ մտահոգի այս թեման:
Վեթինգի հանձնարարականին նախորդել են մի շարք իրավական և քաղաքական գնահատականներ, թե ինչպես է ամրապնդվել դատավորների մի խմբի ազդեցությունը դատարաններում, նրանց կապերը իշխանության հետ, ինչպեսէխախտվելհաշվետվողականությանհամակարգըևակտիվացելխոսակցությունըկոռուպցիայիմասին։
Մեր մեկնաբանությունը
Մինչև 2012 թվականը Վրաստանի դատարաններում իրավիճակը ծայրահեղ ծանր էր։ 2012-ի քաղաքական փոփոխությունների ֆոնին դատական անկախության ուղղությամբ դրական դինամիկա նկատվեց, սակայն շուտով այն փոխվեց։ Դատարանը և իշխանությունն անցան «համագործակցության» ռեժիմի։ Քաղաքական աջակցությունը ամրապնդեց դատավորների մի խումբ, որը ձեռք բերեց լիակատար վերահսկողություն դատարանի նկատմամբ և ստեղծեց կառավարման մոդել՝ հիմնված նրա նկատմամբ հավատարմության վրա: Այսգործընթացներըհանգեցրինարդարադատությանվիճակիարդարացիորենծանրգնահատականների։Հաշվիառնելովխնդիրներիմասշտաբը՝այսօրանհնարէհամակարգըկատարելագործելառանցհատուկմեխանիզմներիկիրառման։
Քննության թեստերի գործը
2016 թվականին Թբիլիսիի քաղաքային դատարանի այն ժամանակվա նախագահը հայտարարեց դատաքննության համար նախատեսված թեստերի նախնական հրապարակման մասին։ Մամուկա Ախվլեդիանիի հայտարարությանը, այս փաստը հետաքննելու փոխարեն, հաջորդեցԱրդարադատությանբարձրագույնխորհրդիկողմիցնրանաշխատանքիցազատելըընթացակարգայինխախտումներիպատճառով։Այսքանտարիանցէլքննությունըքննականթեստերիհնարավորբացահայտմանպատասխաններչունի։
Գերագույն դատարանի նախագահի հրաժարականը
2018 թվականին Գերագույն դատարանի և Արդարադատության բարձրագույն խորհրդի նախագահ Նինո Գվենետաձեն հանկարծակի հրաժարական տվեց։ Բազմաթիվ կասկածներ կային դատավորների ազդեցիկ խմբի հետ նրա առերեսման վերաբերյալ։ Վերջնաժամկետից շուտ հեռանալը խորհրդի նախագահի պաշտոնից, իսկ մինչ այդ վերաքննիչ դատարանում Լևան Մուրուսիձեի թեկնածությունը չսատարելը, ավելիամրապնդեցկասկածներըհամակարգումընթացողոչպաշտոնականգործընթացներիվերաբերյալ։
Պետական գույքի ենթադրյալ օգտագործումը
2016 թվականին Թբիլիսիի վերաքննիչ դատարանի նախկին նախագահ Վալերի Ցերցվաձեն մեղադրվում էր շահերի բախումն անտեսելու և պետական գույքն ապօրինի օգտագործելու մեջ: Այս հարցը մինչ օրս մնում է անպատասխան։ Հատկանշական է, որ 2023 թվականիներեքայլդատավորներիհետմիասինԱՄՆիշխանություններըվիզայինսահմանափակումներենմտցրելՎալերիՑերցվաձեինկատմամբ՝զգալիկոռուպցիայիմեջներգրավվածլինելուհիմքով։
Հնարավոր գործարքներ դատավորների հետ
2018թ.-ին Studio Monitor-ի պատրաստած նյութում խոսվում էր դատավորների հետ հարաբերվելու/իշխանությունների կողմից նրանց ենթարկելու հնարավոր սխեմայի մասին։Ըստ լրագրողական հետաքննության՝ «Վրացական երազանք»-ի իշխանության գալուց հետո երեք դատավորների նկատմամբ հետաքննություն է սկսվել պաշտոնական լիազորությունները չարաշահելու համար։ Սակայն կարճ ժամանակ անց հետաքննությունը դադարեցվեց, ինչը կապված էր նաև Արդարադատության բարձրագույն խորհրդի 2013 թվականիընտրություններիարդյունքներիհետ։
Հարցեր ենթադրյալ չհայտարարագրված գույքի վերաբերյալ
2022 թվականին հրապարակվել է «Studio Monitor»-ի ռեպորտաժը Լևան Մուրուսիձեի և Միխեիլ Չինչալաձեի ենթադրյալ չհայտարարագրված ունեցվածքի մասին։ 2024 թվականին Studio Monitor-ը պատրաստեց ևս մեկ նյութ Լևան Մուրուսիձեի մասնակցության մասին ենթադրյալ կոռուպցիոն գործարքին։ Հատկանշական է, որ 2024 թվականին դատավորներից ոմանք, այդ թվում՝ Միխեիլ Չինչալաձեն և Լևան Մուրուսիձեն, դադարեցրինՀակակոռուպցիոնբյուրոյիկողմիցիրենցունեցվածքըդատարանիմիջոցովստուգելուգործընթացը։
Գերագույն դատարանի համալրումը հավատարիմ կադրերով
2019 թվականին սկսվեց Գերագույն դատարանի դատավորների նշանակման ընթացակարգը, որն ավարտվեց դատավորների ազդեցիկ խմբի և կառավարության շահերին համատարող թեկնածուների ընտրությամբ։ Բացահայտվել է խորհրդի երկու դատավոր անդամների շահերի բախումը երկու թեկնածուների առնչությամբ։ Թեկնածուներին սատարել է նաև ոչ դատավոր անդամ Զազա Խարեբավան, ում համար դիտորդական կազմակերպությունները դիմել են խորհրդարան՝ դադարեցնելու մանդատը։ Կազմակերպությունները կարծում էին, որ այն ներկայացվել է չարտոնված անձի կողմից։ Նախկին գլխավոր դատախազ, ԳերագույնդատարանիդատավորությանթեկնածուՇալվաԹադումաձեիդիպլոմիիսկությանվերաբերյալհարցերըմնացելենանպատասխան։
Գերագույն դատարանի համալրման նման գործընթացը և համապատասխան բարեփոխումներից հրաժարվելը երկրի վրա արժեցել են Եվրամիության կողմից մակրոֆինանսական օգնություն դադարեցնելու գինը։
Գերագույն դատարանի թերի կադրային համալրումը շարունակվեց նաեւ այս տարի։ Արդարադատության խորհուրդը 2024 թվականի մայիսի 21-ի հրամանագրով հավանություն է տվել Գերագույն դատարանի երեք դատավորների առաջադրմանը խորհրդարան ներկայացնելու համար։ Մայիսի 30-ին Խորհուրդը հայտարարեց Եկատերինա Գասիտաշվիլիին փոխարինող մեկ այլ դատավորի ընտրության վերաբերյալ դիմումների ընդունման մասին։ Նրա լիազորությունների ժամկետը լրանում է 1 տարի անց։ Խորհուրդն այս տարի արդեն երկրորդ անգամ է դիմումների ընդունումը դատավորների լիազորությունների ժամկետի ավարտից գրեթե մեկ տարի առաջ, ինչըբնականաբարկասկածելիորոշումէևվկայումէգործընթացնարհեստականորենարագացնելուցանկությանմասին։
Տարբերվող ձայների բացառումը դատարանից
2015-2016 թվականներին տարբերվող մտքի հետապնդման ամենավառ և վաղ դրսևորումներից մեկը Վերաքննիչ դատարանի նախկին դատավոր և Դատավորների ասոցիացիայի ակտիվ անդամ Բայա Բաքրաձեին վերանշանակելու անհիմն մերժումն էր։ Խորհրդի այս դիրքորոշումը հավանաբար պայմանավորված էր Մայա Բաքրաձեի ակտիվությամբ ու քննադատական կարծիքներով։ Ստրասբուրգի դատարանը քննարկում է նրա նկատմամբ խոսքի ազատության սահմանափակման և խտրական վերաբերմունքի հարցը։
Նախկին դատավոր Աննա Ղելեղվան որպես նշանակումից հրաժարվելու հիմք մատնանշեց նաև Խորհրդի նկատմամբ հավատարմության չափանիշը, որը քննարկվում է հանրային պաշտպանի զեկույցում։ Աննայի խոսքով՝ ինքը չի կարողացել բավարարել հավատարմության չափանիշը, ինչն իրեն անձամբ ասել է Լևան Մուրուսիձեն։
2021 թվականին ավելացան նաև այլակարծության պատճառով դատավորի վրա ազդելու օրենսդրական լծակները։ Փոփոխությունները թույլ տվեցին, որ Խորհրդի կամայական որոշման հիման վրա դատավորները գործուղվեն այլ դատարան, և կարգապահական օրենսդրությունը դժվարացավ։ Դատավորներից ոմանք օրենսդրական փոփոխությունների սահմանադրականության շուրջ վեճ են սկսել։ Հատկանշական է, որ Բոլնիսի շրջանային դատարանի դատավոր Նինո Գիորգաձեն բացահայտորեն արտահայտել է իր քննադատությունը։ 2023 թվականին՝ եռամյա փորձաշրջանը լրանալուց հետո, խորհուրդն նրան այլևս անժամկետ չի նշանակել։ Հավանաբար, Խորհրդի այս որոշումը կապված է նրա քննադատական կարծիքիարտահայտմանհետ։
Ոչ մրցակցային "ընտրություններ"
2022 թվականին Արդարադատության խորհուրդը ոչ մրցակցային ընտրությամբ Վերաքննիչ դատարանի նախագահ ընտրեց ազդեցիկ խմբի ղեկավար Միխեիլ Չինչալաձեին։ Միխեիլ Չինչալաձեն Վերաքննիչ դատարանի մշտական դատավորն է 2017 թվականից՝ հիմնվելով խորհրդարանի կողմից կանոնակարգերի խախտմամբ ընդունված օրենքի վրա։
Նույն թվականին, ոչ մրցակցային ընտրությունների արդյունքում, դատավորների համաժողովի միաձայն որոշմամբ, Լևան Մուրուսիձեն և Դիմիտրի Գվրիտիշվիլին վերադարձան խորհուրդ։ Հատկանշական է, որ այն ժամանակ խորհուրդն ամբողջությամբ համալրված էր դատական անդամներով։Սակայնմինչհամաժողովիօրընրանցիցերկուսըհանկարծակիվաղաժամլքեցինիրենցպաշտենը։
Խորհրդի անդամների ընտրության ոչ մրցակցային և ոչ թափանցիկ գործընթացը քննադատության է ենթարկվել Եվրամիության և ԱՄՆ դեսպանատան կողմից։ Նրանց քննադատությունը արձագանքեց և գերագնահատեց Դատավորների համաժողովի վարչական կոմիտեն, որը տեխնիկական գործառույթ ունեցող մարմին է և իրավասու չէ խոսելու դատավորների կորպուսի անունից: Մյուս կողմից, 16 դատավորներ բացահայտորեն անհամաձայնություն են հայտնել վարչական կոմիտեի հայտարարության հետ, որը դատարանում այս մասշտաբի անհամաձայնության դրսևորման հազվադեպ և բացառիկ դեպք էր։
Խորհրդի աշխատակազմի ձևավորումը
2023 թվականին խորհրդարանական մեծամասնությունը ընդդիմության հետ ձեռք բերված կասկածելի գործարքի արդյունքում Արդարադատության խորհրդում իր ընտրությամբ ընտրեց 5 ոչ դատավոր անդամների։ Տարիներ շարունակ այդ պաշտոնները թափուր էին, քանի որ մեծամասնությունը նրանց նշանակելու ձայներ չուներ։ Իշխանության նախընտրած թեկնածուներին որոշ ընդդիմադիրների անսպասելի աջակցությունը գաղտնի գործարքի տպավորություն թողեց։ Ընտրվելուց ի վեր ոչ դատավոր անդամները մեծամասնության կողմից քննադատական կամ այլակարծություն չեն արտահայտել որևէ կարևոր հարցի վերաբերյալ, որը սպասելի էր։
Ճնշումներ դատավորների վրա
2022 թվականին Գերագույն դատարանի նախկին դատավոր Բեսարիոն Ալավիձեն հրապարակավ խոսեց ազդեցիկ դատավորների կողմից իր վրա ճնշում գործադրելու պրակտիկայի մասին։ 2024 թվականի հունիսին Բեսարիոն Ալավիձեն կրկին հիշել է ճնշումների և կլանային կառավարման դեպքերը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ նրա հայտարարությունները վկայում էին հանցագործության մասին, այս գործը դեռևս չի քննվում։ Կարևոր է նշել, որ սա առանձին դեպք չէ:
Հանրային պաշտպանը 2022 թվականի խորհրդարանական զեկույցում գրել է մի քանի այլ դատավորների գործերով դատական գործունեությանըապօրինիմիջամտությանևճնշումներիմասին։Այսգործերիցոչմեկըչիհետաքննվել։
Քաղաքացիական հասարակությունը խորհրդարանից պահանջում էր ստեղծել քննչական հանձնաժողով՝ ուսումնասիրելու նման փաստերը։ Ի վերջո, իշխողկուսակցությունըսահմանադրությանխախտմամբարգելափակեցքննչականհանձնաժողովիստեղծումըևընդդիմությանըչթողեցայդմեխանիզմնօգտագործելուհնարավորությունը։
Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի (CCJE) անդամ Գերագույն դատարանի դատավոր Նինո Բաքաքուրիի վաղաժամ փոխարինումը գնահատվել է որպես անկախ, այլախոհ կարծիքի հետապնդում։
ԱՄՆ վիզային սահմանափակումներ դատավորների համար
2023 թվականին Վալերիան Ցերցվաձեի հետ միասին ԱՄՆ-ն վիզային սահմանափակումներ է մտցրել ազդեցիկ խմբի առաջնորդների՝ Լևան Մուրուսիձեի, Իրակլի Շենգելիայի և Միխեիլ Չինչալաձեի նկատմամբ՝ կոռուպցիոն գործունեությանը մասնակցելու պատճառով։ Չնայած խնդրի լրջությանը, այս փաստը երկրում որեւէ իրավական արձագանք չառաջացրեց։ Չնայած ստանձնած պարտավորությանը, ինստիտուցիոնալ անկախության ոչ բավարար երաշխիքների պատճառով անկախ տեսուչը նույնպես չսկսեց ուսումնասիրել հարցը։ Պատշաճ արձագանքի փոխարեն հանրությունը տեսավ պետության անմիջական աջակցությունը կասեցված դատավորներին։ Մենք տեսանք կառավարության աջակցությունը դատավորների ազդեցիկ խմբին, երբ վարչապետ Իրակլի Ղարիբաշվիլին հանդիպեց խորհրդի անդամներին՝ ի պատասխան վեթինգի անհրաժեշտության մասին Եվրամիության կոչին։
Կարգապահական պատասխանատվության համակարգի խաթարվածություն
Կարգապահական պատասխանատվության համակարգը միանգամայն անարդյունավետ է որոշ դատավորների դեպքում, իսկ որոշ դատավորների համար, ովքեր ազդեցիկ խմբի համար անցանկալի կարծիք են հայտնում, դա մշտական ճնշման և հոգեբանական ճնշման մեխանիզմ է։ 2023 թվականի խորհրդարանական զեկույցում Հանրային պաշտպանը գրել է անկախ տեսուչի առանձնահատուկ կարևոր բեռի մասին՝ օբյեկտիվ և անաչառ ուսումնասիրել դատավորների կողմից կարգապահական խախտումների դեպքերը։ Հատկանշական է նաև, որ Արդարադատության բարձրագույն խորհուրդը, խախտելով օրենքը, տարիներ շարունակ չի քննարկել տեսուչի պատրաստած եզրակացությունները։ Այս կերպ միտումնավոր խոչընդոտվում է դատավորներից մի քանիսի նկատմամբ կարգապահական խախտումների վերաբերյալ վերջնական որոշումը։
