Gürcüstanın büdcə-vergi (fiskal) siyasəti “İqtisadi azadlıq haqqında” qanunla tənzimlənir. Qanunun ilkin variantını Gürcüstan Parlamenti 2011-ci ildə qəbul etmiş və 31 dekabr 2013-cü ildə qüvvəyə minmişdir.
Qarşıdakı məqalədə, həmin Qanunvericiliyin fiskal siyasətin effektli şəkildə həyata keçirmək imkanını necə məhdudlaşdırdığı müzakirə edilmişdir.
Bu mövzu ilə niyə maraqlanmalıyam?
Qanunvericilik aktını təhlil edən oxucu Gürcüstandakı fiskal qaydaları barədə dərhal təsəvvür yarada bilir. Konstitusiya ilə müəyyənləşdirilmiş fiskal məhdudiyyətlər iqtisadi sabitliyə, böyüməyə və varın bölgüsünə nə kimi təsir bağışladığını öyrənir.
Aktın səhiyyə, təhsil və sosial müdafiə sistemi kimi ictimai xidmətlərin çatdırılmasına əhəmiyyətli təsiri var. Bu isə ölkədə mövcud olan sosio-iqtisadi bərabərsizlik və rifah üzərində birbaşa öz əksini tapır.
Rəyimiz:
"Azadlıq aktı" neoliberallığın ekstremal siyasətinin mücəssəməsidir. O, ictimai rifahdan öncə bazarın azadlığını üstün tutur.
Büdcə qıtlığı və borc götürməni məhdudlaşdırmaqla, akt, dövlətin sosial proqramlarını maliyyələşdirən imkanlarını məhdudlaşdırır, bu isə sosial bərabərsizliyi kəskinləşdirir. Bununla belə, vergiləri artırmaq məqsədilə referendum tələb etməklə, Qanunvericilik mütərəqqi vergi islahatlarına mane olur və nəticədə, varlılara vergilərdən yayınmaq imkanı verir.
“Azadlıq aktında” nə yazıb?
2024-cü il vəziyyətilə, Gürcüstanda bu 3 fiskal qayda fəaliyyət göstərir:
- Defisit qaydası: Gürcüstanın büdcə məcəlləsilə müəyyənləşmiş Dövlətin vahid büdcəsi defisitinin ÜDM ilə nisbəti 3 faizi keçməməlidir;
- Borc qaydası: Hökumət borcunun ÜDM ilə nisbəti 60%-i keçməməlidir;
- Gəlirlər qaydası: üzvi qanunun qüvvəyə minməsi tarixindən (2019-cu il) ümumi dövlət vergisinin, akzisi çıxmaqla, yeni qaydasını gətirmək, və ya ümum dövlət vergisinin növünə görə mövcud olan uçotun üst həddinin artması yalnız referendum yolu ilə mümkündür. Gürcüstan Hökumətinin vergiləri müvəqqəti – ən çox 3 il müddətində - artırmağı referendumsuz da tələb etmək hüququ var.
Qanunvericiliyə görə, hökumət qaydalardan çıxaraq hərəkət etmək hüququnu fövqəladə, və ya müharibə vəziyyəti elan edərkən və ya iqtisadi ressesiya halında özündə saxlayır.
Daha detallı
Qanun büdcə gəlirlərini necə tənzimləyir?
Vergi sisteminin dəyişməsi üçün qanun referendum tələb edir, bu isə faktiki olaraq, mütərəqqi vergilərin tətbiqini və beləliklə, sosial proqramların maliyyələşdirilməsinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına mane olur. Beləliklə, Hökumət get-gedə artmaqda olan bərabərsizliyi azaltmaq üçün fiskal rıçaqa müraciət edə bilməz.
Kənar iqtisadi şoklar və böhranlar zamanı, büdcə gəlirlərinin azaldığı bir vaxtda, vergiləri dəyişdirmək üçün referendum elan etmək problemdir. Dediyimiz kimi, oxşar hallarda sabitləşdirici rolunu oynayacaq mütərəqqi vergini Hökumət qəbul edə bilməz. O ki qaldı vergilərin artırılmasına, o da “yeni bir vergi” kimi şərh edilə bilər. Bu isə fiskal alətin effektli istifadəsi imkanını çətinləşdirir.
Qanunvericiliyə əsasən, Hökumətin, habelə biznes fəaliyyətin mənfi sosial, ekoloji və maliyyə effektlərini azaltmaq imkanı yoxdur, məs. Çayın çirklənməsinin qarşısını alan vergini tətbiq etmək. Bənzər vergilər ətraf mühit məsələlərini yoluna qoymaq və bazardakı çöküşləri aradan qaldırmaq üçün həlledici gücə malikdir. Bu Qanunvericilik şəraitində, faktiki olaraq Avropasayağı rifahına bənzər dövlət formalaşdırmaq qeyri-mümkündür.
Qanun büdcə xərclərini necə tənzimləyir?
Ümumi büdcənin defisiti ÜDM-nın 3%-ni keçməsi, kritik lüzum yarandıqda dövlətə publik xidmətlərin maliyyələşdirilməsi işində mane olur (məs. Sosial müdafiədə və ya səhiyyədə). Faktiki olaraq, qanun ekspansiv fiskal siyasətdən istifadə etməyi qadağan edir.
Bax. N1 cədvəl. Cədvəldə Avropa İttifaqı ölkələrinin əksəriyyətinin, 2020-ci ildə, COVID sayəsində irəli gələn iqtisadi böhrana qarşı yönəlmiş ekspansiv fiskal siyasətə görə, ÜDM-nın 3%-dən yüksək büdcə defisitilə üz-üzə qaldı və onların bir çoxu 2023-cü ildə də (fövqəladə vəziyyətdə deyil) 3%-lik səviyyədə yüksək defisiti qorudu.
N1 cədvəl. Büdcə defisiti/artıqlama (2015-2023)
| 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | |
| Avropa İttifaqı (27 ölkə) | -1.9 | -1.4 | -0.9 | -0.4 | -0.4 | -6.7 | -4.7 | -3.4 | -3.5 |
| Belçika | -2.4 | -2.4 | -0.7 | -0.9 | -2.0 | -9.0 | -5.4 | -3.6 | -4.4 |
| Bolqarıstan | -1.9 | 0.3 | 1.6 | 1.7 | 2.1 | -3.8 | -3.9 | -2.9 | -1.9 |
| Çexiya | -0.6 | 0.7 | 1.5 | 0.9 | 0.3 | -5.8 | -5.1 | -3.2 | -3.7 |
| Almaniya | 1.0 | 1.2 | 1.3 | 1.9 | 1.5 | -4.3 | -3.6 | -2.5 | -2.5 |
| Estoniya | 0.1 | -0.4 | -0.5 | -0.6 | 0.1 | -5.4 | -2.5 | -1.0 | -3.4 |
| İrlandiya | -2.0 | -0.8 | -0.3 | 0.1 | 0.5 | -5.0 | -1.5 | 1.7 | 1.7 |
| Yunanıstan | -5.9 | 0.2 | 0.7 | 0.9 | 0.8 | -9.8 | -7.0 | -2.5 | -1.6 |
| İspaniya | -5.3 | -4.3 | -3.1 | -2.6 | -3.1 | -10.1 | -6.7 | -4.7 | 3.6 |
| Fransa | -3.9 | -3.8 | -3.4 | -2.3 | -2.4 | -8.9 | -6.6 | -4.8 | -5.5 |
| Xorvatiya | -3.5 | -1.0 | 0.6 | 0.0 | 0.2 | -7.2 | -2.5 | 0.1 | -0.7 |
| İtalya | -2.6 | -2.4 | -2.4 | -2.2 | -1.5 | -9.4 | -8.7 | -8.6 | -7.4 |
| Latviya | -1.5 | 0.0 | -0.3 | -0.7 | -0.5 | -4.4 | -7.2 | -4.6 | -2.2 |
| Litva | -0.3 | 0.3 | 0.4 | 0.5 | 0.5 | -6.5 | -1.1 | -0.6 | -0.8 |
| Macarıstan | -2.0 | -1.8 | -2.5 | -2.1 | -2.0 | -7.6 | -7.2 | -6.2 | -6.7 |
| Niderland | -1.9 | 0.1 | 1.4 | 1.5 | 1.8 | -3.7 | -2.2 | -0.1 | -0.3 |
| Avstriya | -1.0 | -1.5 | -0.8 | 0.2 | 0.6 | -8.0 | -5.8 | -3.3 | -2.7 |
| Polşa | -2.6 | -2.4 | -1.5 | -0.2 | -0.7 | -6.9 | -1.8 | -3.4 | -5.1 |
| Portuqaliya | -4.4 | -1.9 | -3.0 | -0.3 | 0.1 | -5.8 | -2.9 | -0.3 | 1.2 |
Mənbə: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tec00127__custom_11869820/default/table?lang=en
Qeyd etmək lazımdır ki, Gürcüstan Qanunvericiliyinin 3%-lik defisitinin və 60%-lik borc qaydaları Avropa İttifaqının sabitlik və iqtisadi artış paktı ilə uyğundur, lakin Gürcüstanın üzvi qanunundan fərqli olaraq, Avropa Qanunvericiliyi gəlirlər qaydasını əhatə etmir.
