თანამედროვე შრომით ურთიერთობებში, სადაც ხშირად დასაქმებულები დაუცველნი რჩებიან, პროფესიული კავშირები, გაერთიანებები წარმოადგენენ ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ინსტიტუტს მშრომელთა უფლებების დაცვისა და შრომითი პირობების გაუმჯობესებისთვის. მიუხედავად გლობალური ეკონომიკური ცვლილებებისა და შრომის ბაზრის ტრანსფორმაციისა, პროფკავშირების როლი კვლავ აქტუალურია, განსაკუთრებით ისეთ განვითარებად ქვეყნებში, როგორიც საქართველოა, სადაც შრომითი უფლებების დაცვის მექანიზმები ჯერ კიდევ განვითარების პროცესშია.
რატომ უნდა მაინტერესებდეს ეს თემა?
პროფკავშირები წარმოადგენენ დასაქმებულთა ინტერესებს კონკრეტულ ინდუსტრიებში ან პროფესიებში. ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ მშრომელთა კეთილდღეობაში, რაც გავლენას ახდენს არა მხოლოდ ცალკეულ დასაქმებულებზე, არამედ მთელ საზოგადოებაზე.
პროფკავშირების ფუნქციები მოიცავს:
- სამუშაო ადგილებთან დაკავშირებული პრობლემების გამოვლენას და გადაჭრას;
- დაზარალებული დასაქმებულების ხმის გაჟღერებას;
- კოლექტიური მოლაპარაკებების წარმოებას კოლექტიური შეთანხმებების პროცესში;
- დამსაქმებლების მიერ მინიმალური ვალდებულებების და შრომის კოდექსით გათვალისწინებული სიკეთეების შესრულების მონიტორინგი;
- სამუშაო ადგილებთან დაკავშირებული დარღვევების გამოძიებაში, მშრომელისთვის დახმარება , როგორიცაა:
- შრომითი კანონმდებლობის დარღვევა
- დისკრიმინაციის ფაქტები
- შრომის უსაფრთხოების ნორმების დარღვევა
ჩვენი კომენტარი: ძლიერი პროფესიული კავშირები აუცილებელია არა მხოლოდ დასაქმებულებისთვის, არამედ მთელი საზოგადოებისთვის, რადგან ის ხელს უწყობს ეკონომიკურ სტაბილურობას, სოციალურ თანასწორობას და მდგრად განვითარებას.
რა უნდა ვიცოდე პროფკავშირების შესახებ?
პროფკავშირები წარმოადგენს ერთ-ერთ მთავარ მექანიზმს დასაქმებულთა ინტერესების დაცვისა და მათი სოციალური კეთილდღეობის გაუმჯობესებისთვის. მათი მთავარი ამოცანაა სამუშაო პირობების გაუმჯობესება, შრომითი უსაფრთხოების გაძლიერება და კოლექტიური მოლაპარაკებების გზით დასაქმებულთა უფლებების დაცვა.
სტატისტიკური მონაცემების მიხედვით, იმ ქვეყნებში, სადაც პროფკავშირული მოძრაობა ძლიერია, დასაქმებულები საშუალოდ 10-15%-ით მაღალ ანაზღაურებას იღებენ და უკეთესი სოციალური გარანტიებით სარგებლობენ.
პროფკავშირები მოქმედებენ რამდენიმე სტრატეგიული მიმართულებით:
შრომითი უფლებების დაცვა
პროფკავშირები ეხმარებიან დასაქმებულებს სამუშაო პირობების გაუმჯობესებაში, უსამართლო გათავისუფლებისგან დაცვასა და ღირსეული ანაზღაურების მიღებაში. კვლევები აჩვენებს, რომ ძლიერი პროფკავშირების მქონე ორგანიზაციებში სამუშაო ადგილზე დაშავების მაჩვენებელი 30%-ით ნაკლებია.
კოლექტიური მოლაპარაკებები
ეს პროცესი გულისხმობს პროფკავშირებისა და დამსაქმებლების შეთანხმებას შრომის პირობებზე, ხელფასებზე და სოციალურ დაცვაზე. იგი წარმოადგენს ფორმალურ მოლაპარაკებას და მას აქვს იურიდიული ძალა.
სოციალური დიალოგი
ეს უფრო ფართო პროცესია, რომელიც მოიცავს სახელმწიფოს, დამსაქმებლებს და პროფკავშირებს და მიზნად ისახავს სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის ფორმირებას. სოციალური დიალოგი არ არის მხოლოდ მოლაპარაკება, არამედ ასევე ინფორმაციის გაზიარება და კონსულტაციები სამივე მხარეს შორის, რათა მიღწეულ იქნას გრძელვადიანი სტრატეგიული შეთანხმებები.
მშრომელთა ჯანმრთელობა
როგორც წესი, პროფკავშირები აქტიურად ლობირებენ სავალდებულო ჯანმრთელობის დაზღვევის დანერგვას, ცდილობენ დაზღვევის პირობების გაუმჯობესებას მოლაპარაკებების გზით, ზეწოლას ახდენენ სახელმწიფო პოლიტიკაზე უნივერსალური დაზღვევის მოდელის დასამკვიდრებლად და ცდილობენ, რომ დამსაქმებლებმა აიღონ მეტი პასუხისმგებლობა, რათა ჯანმრთელობის დაზღვევა გავრცელდეს ყველა დასაქმებულზე, მათ შორის არარეგულარულ და თვითდასაქმებულ პირებზე.
საერთაშორისო ორგანიზაციების პრაქტიკა პროფკავშირების მიმართ
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია (ILO)
ისტორიულად, ILO-მ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა პროფკავშირების უფლებების ჩამოყალიბებასა და საერთაშორისო სტანდარტების დაწესებაში. 1948 წელს მიღებულმა „კოლექტიური მოლაპარაკებების თავისუფლებისა და დაცვის კონვენციამ“ (№87) პროფკავშირების ჩამოყალიბება და მათი დამოუკიდებელი ფუნქციონირება ლეგალური გახადა. 1998 წელს ILO-მ შეიმუშავა შრომის ძირითადი პრინციპების და უფლებების დეკლარაცია, რომელიც ითვალისწინებს ორგანიზებისა და კოლექტიური მოლაპარაკებების თავისუფლებას.
ILO-ს შეფასებით, პროფკავშირები უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებენ არა მხოლოდ დასაქმებულთა ინტერესების დაცვაში, არამედ სოციალური დიალოგის გაძლიერებაში და ინკლუზიური ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფაში. ორგანიზაცია აქტიურად თანამშრომლობს სახელმწიფოებთან და სამოქალაქო საზოგადოებასთან, რათა პროფკავშირების საქმიანობა ეფექტიანი გახდეს და დასაქმებულთა უფლებები რეალურად იყოს დაცული.
- ILO პროფკავშირებს ერთ-ერთ მთავარ მოთამაშედ მიიჩნევს შრომითი უფლებების დაცვის პროცესში.
- ორგანიზაცია მოუწოდებს ყველა სახელმწიფოს, შექმნან სამართლებრივი და ინსტიტუციური გარანტიები პროფკავშირების ფუნქციონირებისთვის.
ILO-ს წევრი ქვეყნების 60%-ზე მეტში არსებობს სპეციალური კანონმდებლობა, რომელიც იცავს პროფკავშირულ საქმიანობას და კრძალავს დისკრიმინაციას პროფკავშირის წევრობის გამო.
ევროკავშირი და ევროპის სოციალური ქარტია
ევროკავშირის ქვეყნებში პროფკავშირებს აქვთ მნიშვნელოვანი გავლენა სოციალური პოლიტიკის ფორმირებაში და ხშირად თანამშრომლობენ მთავრობებთან და დამსაქმებლებთან სამმხრივი დიალოგის ფორმატში. ეს თანამშრომლობა მოიცავს კოლექტიური მოლაპარაკებების პროცესს, სადაც განიხილება ხელფასები, სამუშაო პირობები და სოციალური დაცვის მექანიზმები.
მაგალითად, სკანდინავიურ ქვეყნებში პროფკავშირები აქტიურად მონაწილეობენ პოლიტიკის შემუშავებაში, რაც დასაქმებულებს სტაბილურ პირობებს და სოციალური გარანტიების მაღალ დონეს უქმნის. ევროკავშირის ქვეყნებში პროფკავშირების წევრობის საშუალო მაჩვენებელი 23%-ია, თუმცა ეს რიცხვი მნიშვნელოვნად მერყეობს - დანიაში ის 67%-ს აღწევს, მაშინ როცა საფრანგეთში მხოლოდ 10%-ია.
ევროპის საბჭოს სოციალური ქარტია აყალიბებს პროფკავშირებს არა მხოლოდ როგორც შრომითი უფლებების ინსტრუმენტს, არამედ როგორც სოციალური სტაბილურობისა და თანასწორობის ქვაკუთხედს, რომელიც მხარს უჭერს დაბალანსებულ ურთიერთობას დამსაქმებლებსა და მშრომელებს შორის ევროპულ ქვეყნებში.
მსოფლიო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი
მიუხედავად იმისა, რომ ეს ინსტიტუტები ხშირად ემხრობიან საბაზრო ეკონომიკის ლიბერალიზაციას, მათ კვლევებში აღიარებულია, რომ პროფკავშირები გრძელვადიან პერსპექტივაში ხელს უწყობენ სტაბილურ და ინკლუზიურ ეკონომიკურ განვითარებას, რადგან ისინი ამცირებენ სოციალურ უთანასწორობას, ზრდიან შრომითი ბაზრის მოქნილობას და უზრუნველყოფენ ეკონომიკური ზრდის უფრო სამართლიან განაწილებას.
ქვეყნებში, სადაც პროფკავშირული მოძრაობა ძლიერია, შემოსავლების უთანასწორობა საშუალოდ 20%-ით ნაკლებია, რაც პოზიტიურად აისახება სოციალურ სტაბილურობაზე.
წარმატებული პრაქტიკები სხვადასხვა ქვეყანაში
სკანდინავიური მოდელი (შვედეთი, დანია, ნორვეგია)
- პროფკავშირები აქტიურად მონაწილეობენ შრომის ბაზრის რეგულირებაში და მათი წევრობის მაჩვენებელი მაღალია (60-70%).
- კოლექტიური შეთანხმებები უმეტესწილად ანაცვლებს მინიმალურ ხელფასზე სახელმწიფო რეგულაციებს.
- სამმხრივი თანამშრომლობის მეშვეობით, დამსაქმებლები და დასაქმებულები ერთად იღებენ გადაწყვეტილებებს.
დანიაში, მაგალითად, პროფკავშირების წევრებს აქვთ საშუალოდ 10%-ით მაღალი ანაზღაურება და 15%-ით უკეთესი სოციალური პაკეტი, ვიდრე არაწევრებს. შვედეთში კი, პროფკავშირების მოლაპარაკებების შედეგად, დასაქმებულთა 90%-ზე მეტი მოქცეულია კოლექტიური შეთანხმებების ფარგლებში, რაც უზრუნველყოფს მათ სტაბილურობას და სოციალურ დაცულობას.
- Mitbestimmung (თანამონაწილეობა) – პროფკავშირებს აქვთ გავლენა კომპანიების მენეჯმენტზე და მნიშვნელოვანი როლი აქვთ კორპორაციულ გადაწყვეტილებებში.
- პროფკავშირები აქტიურად მონაწილეობენ ხელფასებისა და სამუშაო პირობების განსაზღვრაში, რაც ხელს უწყობს დასაქმებულთა სტაბილურობას.
გერმანიაში 500-ზე მეტი თანამშრომლის მქონე კომპანიებში სავალდებულოა, რომ დასაქმებულთა წარმომადგენლები იყვნენ სამეთვალყურეო საბჭოს წევრები, რაც უზრუნველყოფს მათი ინტერესების გათვალისწინებას მნიშვნელოვანი კორპორატიული გადაწყვეტილებების მიღებისას.
აქედან გამომდინარე, პროფკავშირები რჩებიან მნიშვნელოვან ინსტიტუტად დასაქმებულთა უფლებების დაცვისთვის, თუმცა მათ სჭირდებათ სტრატეგიული განვითარება და ახალი მიდგომები თანამედროვე გამოწვევების საპასუხოდ. საერთაშორისო გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ წარმატებული პროფკავშირები ისეთ საზოგადოებებში ვითარდებიან, სადაც არსებობს თანამშრომლობის კულტურა, სამართლიანი შრომითი კანონმდებლობა და ძლიერი სოციალური პარტნიორობა.
საქართველოსთვის ეს თემა განსაკუთრებით აქტუალურია, რადგან ქვეყანაში პროფკავშირების გაძლიერება ხელს შეუწყობს შრომის ბაზრის სტაბილურობასა და სოციალური სამართლიანობის უზრუნველყოფას. მნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფომ, დამსაქმებლებმა და თავად დასაქმებულებმა გააცნობიერონ პროფკავშირების როლი დემოკრატიულ და სოციალურად სამართლიან საზოგადოებაში და ხელი შეუწყონ მათ განვითარებას.
