Անցումային արդարադատության հայեցակարգը մշակվել է անցյալ դարի վերջին՝ ավտորիտար ռեժիմների փլուզման ֆոնին։ Այս գործընթացին նպաստեցին Լատինական Ամերիկայում և Արևելյան Եվրոպայում սկսված քաղաքական վերափոխումները։ Հոդվածում համառոտ ակնարկում ենք անցումային արդարադատության փորձը՝ վերը նշված տարածաշրջաների օրինակով։
Ինչու՞ պետք է ինձ մտահոգի այս թեման:
Վրաստանում անցումային արդարադատության խնդիրների վրա աշխատելը պահանջում է այս ուղղությամբ համաշխարհային փորձի ուսումնասիրություն և վերլուծություն։ Սա կօգնի մեզ իմանալ, թե ինչպես է այն օգտագործվում, ինչ հանգամանքներում է այն աշխատում և ինչ արդյունքների է հասնում:
Մեր մեկնաբանությունը
Փորձից ելնելով կարող ենք ասել, որ անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառումն օգնում է հասարակությանը հաղթահարել անցյալը և բուժել բռնի ռեժիմի պատճառած տրավմաները։ Այն օգնում է նմանատիպ փորձ ունեցող երկրներին կառավարման ավտորիտար մոդելից անցնել ժողովրդավարական մոդելի:
Լատինական Ամերիկայի փորձը
Լատինական Ամերիկայում անցումային արդարադատության գաղափարը ձևավորվել է Գվատեմալայում, Չիլիում, Արգենտինայում և Կոլումբիայում երկար տարիների հակամարտությունների, ռազմական բռնապետության և անպատժելիության ֆոնին։ Տարածաշրջանն ունի այս գործիքների օգտագործման ամենաերկար պատմությունը: Հենց այնտեղ էլ ստեղծվեցին նրա մեխանիզմներից շատերը։ Դրանց թվում՝ ճշմարտությունը որոնող հանձնաժողովները։ Այն առաջին անգամ օգտագործվել է Արգենտինայում ռազմական բռնապետության ժամանակ (1976-1983 թթ.) մարդկանց զանգվածային անհետացման փաստերը հետաքննելու համար։
Լատինական Ամերիկայի պատմության մեջ արդարությունը վերականգնելու համար սովորական է նաև քրեական հետապնդման, մարդու իրավունքների տրիբունալների, զոհերի պաշտպանության և փոխհատուցման պրակտիկան: Այս մեխանիզմներն ամենուր հավասարապես հաջող չեն եղել։ Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր դեպքում զգալի քայլեր են ձեռնարկվել ինստիտուցիոնալ գործունեության փոփոխության և բարելավման ուղղությամբ: Այս առումով ակնառու է Արգենտինայի փորձը։ Հիմնովին սահմանադրական բարեփոխումների միջոցով երկիրը կարողացավ ռազմական դիկտատուրայից անցնել ժողովրդավարական կառավարման:
Արևելյան Եվրոպայի փորձը
Լատինական Ամերիկայում ռեժիմի փոփոխությանը արագ հաջորդեցին փոփոխությունները նաև Արևելյան Եվրոպայում: Դրա մեծ մասը գործ ուներ կոմունիստական ռեժիմի հետ: Արևելյան Եվրոպայում անցումային արդարադատությունը նույն մասշտաբով չի եղել, ինչ Լատինական Ամերիկայում: Սակայն, հետխորհրդային ժառանգություն ունեցող մի քանի երկրներ գոնե փորձել են օգտագործել դրա առանձին տարրը: Դրանցից՝ Լեհաստան, Բուլղարիա, Ռումինիա, նախկին Չեխոսլովակիա։
Օրենք ստեղծող հանձնաժողովները, քրեական հետապնդումները կամ տրիբունալները հազվադեպ են գործում այս երկրներում: Փոխարենը հաճախ է լինում, որ կիրառվում է լյուստրացիոն օրենսդրությունը։ Լյուստրացիայի նպատակն է բացահայտել բռնի համակարգերի հետ կապված խմբերը և արգելել նրանց պետական պաշտոններ զբաղեցնել: Բացառություն են կազմում Արևելյան Գերմանիան և Ռումինիան։
Երբ 1961 թվականին Գերմանիայում պատը կանգնեցվեց, շատ մարդիկ փորձեցին անցնել երկրի մյուս կողմը։ Սահմանը հատելիս զոհվել է մոտ 450 մարդ։ Ավելի ուշ Գերմանիան սկսեց քրեական պատասխանատվության ենթարկել զանգվածային սպանությունների մեջ կասկածվող առաջնորդներին: Այս Երկիրն առաջինն էր տարածաշրջանում, որը 1992 թվականին ստեղծեց ճշմարտության հանձնաժողով՝ վերլուծելու կոմունիստական կառավարման պատմությունը և դրա հետևանքները: 2006 թվականին նույն մեխանիզմը ստեղծվել է Ռումինիայում։ Դրա նպատակն էր ուսումնասիրել կոմունիստական բռնապետությունը և մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումները։
Նյութը պատրաստվել է Հենրիխ Բյոլ հիմնադրամի Թբիլիսիի գրասենյակի ֆինանսավորմամբ՝ Հարավային Կովկասի տարածաշրջան՝ «Աջակցություն Վրաստանում ներառական և կոնսենսուսային քաղաքական միջավայրին» ծրագրի շրջանակներում։ Նյութում արտահայտված կարծիքները պատկանում են «Կոմենտարին» և կարող են չհամընկնել Հիմնադրամի տեսակետների հետ:
